Ο Ναός του Διονύσου Νυκτελίου, Μέγαρα.

Η προσωνυμία Νυκτέλιος για τον Διόνυσο, όπως ήταν το επίθετο που έφερε ο ναός του στην αρχαία πόλη/ κράτος των Μεγάρων (Παυσ. 1.40.6), δεν θα μπορούσε να έχει τον χαρακτήρα μια συνήθης  ‘’καθημερινής’’ λατρείας. Πουθενά αλλού στον ελλαδικό χώρο δεν υπήρξε αυτή η μυστικιστική προσωνυμία ‘’Νυκτέλιος’’ (=‘’χάος’’ για τους ορφικούς) του θεού Διονύσου.  

Ο Διόνυσος σε τούτη τη μορφή ήταν ο ήλιος των μυστών, ο εσωτερικός αόρατος ήλιος, όπου με την ονομασία Νυκτέλιος γίνεται η μοναδική ουσία της εσωτερικής αλήθειας, δίνοντάς της την αντίληψη της κοσμικής ψυχής. Δηλαδή, ήταν ο κάτοχος και φύλακας των όσων μυστηρίων της ζωής και του θανάτου. Ακόμη σε αυτή τη μορφή ήταν ‘’Διθύραμβος’’, δηλαδή διγενής, γεννημένος πρώτα από τη φωτιά και κατόπιν από το νερό, ακολουθώντας την παράδοση ανάλογων αρχέγονων θεοτήτων.

Ο θεός Διόνυσος κρατά αλέκτορα και αυγό, σύμβολα ψυχής και αναγέννησης Τανάγρα Βοιωτίας 350π.Χ Πηγή εικόνας: http://ilakate.blogspot.gr/2009/04/2.html

Πληροφορίες που προσλαμβάνουμε από την Γραμμική Β΄ μας οδηγούν στην υπόθεση πως ο Διόνυσος ως αρχαία θεότητα ήταν ήδη γνωστός στον 12ο αιώνα Π.Κ.Ε. Η λατρεία του σχετιζόταν με τους εορτασμούς της βλάστησης, του πρώιμου μυστικισμού, της ιερής τρέλας που προκαλεί η πόση του οίνου, και της γονιμότητας, πνεύματος και γης.
Στην αρχαία θρησκεία των Ελλήνων απαντάτε σε πολλές μορφές, π.χ. στη πόλη των Μεγάρων πάλι, που λατρευόταν σαν ‘’Πατρώος’’  με το Ιερό του να βρίσκεται πολύ κοντά στο Ιερό του Απόλλωνα.  
Θα πρέπει πάλι να γνωρίζουμε ότι στην αρχαία θρησκεία τίποτε δεν γινόταν τυχαία, έτσι τα δύο αυτά Ιερά των Μεγάρων εκδήλωναν την φύση μίας ουσίας. Του αρχέγονου Διόνυσου και του νεοφερμένου Δωριέα Απόλλωνα. Ήλιος και σκότος, ο ήλιος που θα σκορπίσει την ‘’νύχτα’’ και θα δωρίσει το φως των γιορτών, των μυστηρίων…
Τρείς είναι οι κύριες μορφές, με τις οποίες εμφανίζεται ο Διόνυσος στην αρχαία λατρεία. Στη πρώτη και αρχαιότερη μορφή του είναι οντότητα του ‘’Κάτω Κόσμου’’ και φέρει την προσωνυμία ‘’Ζαγρεύς’’ (ο μέγας κυνηγός) είτε ‘’Νυκτέλιος’’. Είναι γιος του καταχθόνιου Δία και της Περσεφόνης. Σε αυτό το είδωλο της (αρχέτυπου εσωτερικής και άφθαρτης) μορφής –Χάος- οι Ορφικοί τον ενσωμάτωσαν ως την κυριότερη θεότητά τους, ερχόμενοι σε αντίθεση με τους διονυσιαστές, δηλαδή τους οπαδούς του ενθουσιαστικού Διονύσου. Στη δεύτερη αυτή μορφή λατρείας του είναι ο ενθουσιαστικός Διόνυσος, με εμβλήματα τον θύρσο και τη δάδα, καθώς επίσης με την ακολουθία, των Μαινάδων, των Βακχών, των Θυιάδων, των Ληνών και των Βασσαριδών, όπως τις μετέφερε η μυθολογική αφήγηση. Στην τρίτη μορφή του όπου με έμβλημα τον φαλλό/ δένδρο (εξ ου και η προσωνυμία δενδρίτης) είτε τον ταύρο είναι θεός της γονιμότητας και προστάτης των καλλιεργειών, κυρίως της αμπέλου ‘’Βάκχος’’.
Στην αρχαία Ελλάδα η στενή σχέση μεταξύ δράματος και μυθολογίας συνοψιζόταν στο προσωπείο, τη μάσκα που συμβόλιζε τον ίδιο τον Διόνυσο και μια διαδικασία ταυτόχρονα μέσω της οποίας οι συμμέτοχοι αντιλαμβάνονταν μια αναλαμπή των άγριων παράδοξων που συσχετίζονταν σε μύθους και θεσπίζονταν ως ιεροτελεστίες ή μυστηριακά δρώμενα. Τέτοιες μυστηριακές παραδόσεις ήταν κοινός τόπος στον αρχαίο κόσμο και μερικές είναι γνωστό ότι διήρκεσαν επί χιλιάδες έτη. Για τους αρχαίους Έλληνες το προσωπείο ή persona ήταν ένα σύμβολο της ενότητας στη δυαδικότητα. Εκείνος που τη φορούσε ήταν ταυτόχρονα ο ίδιος και κάποιος άλλος, ή γινόταν προσωρινά η persona (που στα Ελληνικά σημαίνει ηχώ μέσω, δηλαδή μιλώ μέσω της μάσκας), ένας από τους χαρακτήρες του δράματος (dramatis personae). Το προσωπείο 'κρατούσε ενωμένες' τις δύο ταυτότητες και φυσικά έπαιζε το ρόλο της πύλης ανάμεσα σε διαφορετικά βασίλεια ή κόσμους εμπειρίας. Τούτη η μετάβαση στην επικίνδυνη, σκιώδη σφαίρα του κάτω κόσμου, του χάους και του θανάτου είναι βασικό θέμα και το ουσιαστικό στη διονυσιακή λατρεία. Όπως παρατηρεί ο Godwin, είναι χαρακτηριστικό των θεών που κατεβαίνουν στον κάτω κόσμο για να λυτρώσουν τις περιπλανώμενες ψυχές (Godwin, Joscelyn, 26-28).

Πηγές:
Παυσανίας, ΑΤΤΙΚΑ, 40.6
Στάθης Βαλλάς, Μινωμυκηναϊκός Διόνυσος, Εκδόσεις, ΛΙΒΑΝΗ. 1993
Παπαχατζής N. ‘’Διόνυσος’’ στο Παγκόσμια Μυθολογία, Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα. 1989
Otto, Walter F., Dionysus: Myth and Cult, trans. Robert Palmer, Indiana University Press, Bloomington and London. 1965
Godwin, Joscelyn, Mystery Religions in the Ancient World, Thames and Hudson, London. 1981
Danielou, Alain, Shiva and Dionysus, trans. K.F. Hurry, Inner Traditions International, New York. 1982.
Harrisson J. E. Προλεγόμενα στη μελέτη της ελληνικής θρησκείας: Ο θεός Διόνυσος, (μτφρ. Ε. Παπαδοπούλου), Ιάμβλιχος, Αθήνα. 2003