«Αναζητώντας» τη Νισαία.

Το τοπογραφικό του 1676 που έκανε ο George Wheler για τη περιοχή των Μεγάρων και της Νισαίας.

Η Νισαία ήταν κώμη και λιμάνι της Μεγαρίδας (το επίνειο της πόλεως των Μεγάρων στο Σαρωνικό). Ιδρυτής της αναφέρεται ο Νίσος, ο γιός του Πάμφυλου (αυτός ο Νίσος, είναι διαφορετικό πρόσωπο από τον Νίσο, το γιό του Πανδίων που βασίλευσε στα Μέγαρα).  Δυστυχώς, όμως, η ιστορική γεωγραφική ‘’ομίχλη’’ σκεπάζει κι αυτή τη τοποθεσία όπως τις περισσότερες της αρχαίας Μεγαρίδας χώρας… Είναι αρκετά δύσκολο να αποφασίσουν οι σημερινοί ιστορικοί για την ακριβής τοποθεσία της, εφόσον η αρχαιολογική σκαπάνη δεν έχει φέρει στο φως τα αρχαία λείψανα της ακόμη.  

Ο Θουκυδίδης αναφέρει το νησί Μινώα μπροστά στο λιμάνι της Νισαίας και ο Στράβων αναφέρει το μυχό του ακρωτήριου της Μινώα, που σχηματίζει το λιμάνι της. Ο Θουκυδίδης προσθέτει πως η Μινώα επικοινωνούσε με την ξηρά με μια μικρή γέφυρα. Γίνεται ακόμη μία αρχαία φιλολογική αναφορά που συνήθως ονομάζεται ‘’Η εκστρατεία του Πειραιά’’ από την εποχή του Πελοποννησιακού πολέμου, για το λιμάνι της Νισαίας. Και πως εκεί ελλιμενιζόταν τουλάχιστον 40 πλοία! Από την αρίθμηση αυτή των αρχαίων πλοίων αλλά και πως, ότι το λιμάνι της Νισαίας ήταν ο κόμβος του εμπορείου και των θαλάσσιων εκστρατειών των Μεγαρέων, μπορούμε να συμπεράνουμε πως δεν επρόκειτο για ένα απλό και μικρό λιμάνι. Ας δούμε όμως και την αναφορά της εποχής του Πελοποννησιακού πολέμου για το λιμάνι της Νισαίας.

Πελοποννησιακός πόλεμος, 3ος χρόνος (429 π.Χ.)

‘’Προτού διαλύσουν το στόλο που είχε γυρίσει από την ναυμαχία της Ναυπάκτου, ο Κνήμος ο Βρασίδας και οι άλλοι Πελοποννήσιοι αρχηγοί θέλησαν, καθώς άρχιζε ο χειμώνας, να δοκιμάσουν, κατά συμβουλή των Μεγάρων, να κάνουν μία απόπειρα εναντίον του Πειραιά.

Ήταν ανοιχτός και αφρούρητος ο Πειραϊκός λιμένας. Το σχέδιο ήταν να πάρει ο κάθε ναύτης το κουπί του, το μαξιλάρι του και την τροπωτήρα του και να πεζοπορήσουν από την Κόρινθο στην ακτή του Σαρωνικού. Αφού φτάσουν με γρήγορη πορεία στα Μέγαρα και στη Νίσαια (το λιμάνι των Μεγάρων) να καθελκύσουν 40 πολεμικά που έτυχε να βρίσκονται εκεί και να επιτεθούν αμέσως εναντίον του Πειραιά. Καθώς στόλος κανείς δε βρισκόταν στο Πειραιά για να φυλάει το λιμάνι.

Μόλις το αποφάσισαν οι Πελοποννήσιοι άρχισαν να πορεύονται. Έφτασαν νύχτα στη Νίσαια, έριξαν τα καράβια στη θάλασσα, αλλά αντί να πάνε στον Πειραιά, όπως το είχαν σχεδιάσει, φοβήθηκαν τέτοιο τόλμημα (τους εμπόδισε και αντίθετος άνεμος) και πήγαν στο ακρωτήρι της Σαλαμίνας που βλέπει προς τα Μέγαρα. Εκεί ήταν φρούριο και τρία πολεμικά που φύλαγαν ώστε να μη μπορεί κανένα καράβι να βγαίνει ή να μπαίνει στο λιμάνι των Μεγάρων. Έκαναν επίθεση εναντίον του φρουρίου Βούδορο και ρυμούλκησαν μαζί τους τα τρία αδειανά καράβια. Ύστερα όρμησαν στην υπόλοιπη Σαλαμίνα κι άρχισαν να τη λεηλατούν. Τότε με πυρσούς δόθηκε το σήμα του συναγερμού στην Αθήνα και προκάλεσε πανικό όπως ποτέ άλλοτε στη διάρκεια του πολέμου. Με την αυγή, σύσσωμος ο λαός της Αθήνας έτρεξε στον Πειραιά, έριξαν τα καράβια τους στη θάλασσα μπήκαν μέσα βιαστικά και με φωνές πήγαν στη Σαλαμίνα, ενώ το πεζικό οργάνωσε τη φρούρηση του Πειραιά. Οι Πελοποννήσιοι που είχαν καταστρέψει το μεγαλύτερο μέρος της Σαλαμίνας, βλέποντας τους Αθηναίους να έρχονται, πήραν τους αιχμαλώτους και τη λεία που είχαν μαζέψει, πήραν και τα τρία καράβια που είχαν πιάσει στο ακρωτήριο Βούδορο και γύρισαν στη Νίσαια όσο πιο γρήγορα μπορούσαν. Από τα Μέγαρα γύρισαν πεζοί πάλι στην Κόρινθο. Οι Αθηναίοι γύρισαν και αυτοί πίσω και μετά το πάθημα αυτό φρουρούσαν καλύτερα τον Πειραιά, κλείνοντας τα λιμάνια και παίρνοντας κι άλλα μέτρα.’’

Ενώ ο Παυσανίας στο θέμα, για το πια ήταν ακριβός η θέση της Νισαίας δεν μας διαφωτίζει ώστε με τις ελάχιστες λέξεις που γράφει στα Αττικά του και είναι: ‘’Νίσαιά τε ἔτι καὶ νῦν Μεγαρεῦσιν ἐπίνειον ἀπ᾽ αὐτοῦ καλεῖται’’ και ‘’Αν κανείς κατέβει στο επίνειο, που ως τις ημέρες μας εξακολουθεί να ονομάζεται Νισαία. Αντίκρυ στη Νισαία και κοντά σ' αυτήν βρίσκεται η Μινώα, ένα νησί όχι μεγάλο. Αυτού ήταν προσορμισμένο το ναυτικό των Κρητών κατά τον πόλεμο εναντίον του Νίσου...’’ Βάση τώρα αυτών των αρχαίων φιλολογικών πηγών, το λιμάνι της Νισαίας, λογικά, θα πρέπει να αναζητηθεί στην βορειοανατολική περιοχή της σημερινής Πάχης, ανάμεσα στο ακρωτήριο της Μινώας με τα ερείπια των αρχαίων οχυρώσεως και των πύργων, καθώς και στις νοτιοανατολικές παρυφές του πιο ψηλού λόφου του Αγίου Γεωργίου με τις αρχαίες οχυρώσεις.

Πολλοί όμως σύγχρονοι μελετητές, αναφέρουν πως το λιμάνι της Νισαίας βρισκόταν στη σημερινή θέση Αγ. Νικόλαος – Παλαιόκαστρο, εκεί δηλαδή που κατέληγαν τα αρχαία μακριά τείχη και που γνωρίζουμε ότι ένωναν τη πόλη των Μεγάρων με το επίνειο της.  

Το λιμάνι όμως, έχει ‘’χαθεί’’ πλέον από τις μεγάλες προσχώσεις που δημιούργησαν οι χείμαρροι από τα γύρω βουνά και τους λόφους της πεδιάδας καθώς και από τις ανθρωπογενείς εργασίες. Και πάνω από εκατό χρόνια οι διάφοροι περιηγητές στην περιοχή αυτή σημειώνουν ένα μεγάλο έλος… Η παλαιότερη " σύγχρονη" αναφορά που υπάρχει την δίνει ο περιηγητής George Wheler, την άνοιξη του 1676 μ.Χ., που αναφέρει στο ημερολόγιό του για το λιμάνι της Νισαίας: ’’ Ύστερα κατεβήκαμε από την ευθεία οδό στο λιμάνι, σε ένα βράχο, υπάρχουν ερείπια παλαιού τείχους κάποιου φρουρίου που, πιστεύω άνηκε στην αρχαία πόλη Νισαία και που κατά πάσα πιθανότητα ήταν κτισμένη εκεί και είχε ιδρυθεί από το Νίσο… Λίγο πιο κάτω βρίσκονται τα χαλάσματα δώδεκα μικρών Εκκλησιών και γι’ αυτό ο τόπος λέγεται ‘’Δωδεκαεκκλησιά’’. Είναι όλες καταστραμμένες και δεν υπάρχει ούτε ένα σπίτι , ούτε άνθρωποι, ούτε Παπάς…’’

Επίσης ο George Wheler παραθέτει ένα πρόχειρο τοπογραφικό της περιοχής του 1676 που σήμερα βρίσκεται στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης.