ΕΥΠΑΛΙΝΟΣ

(Συνέντευξη με τον ομότιμο καθηγητή Μετεωρολογίας κ. Στέλιο Γκίνη. Μέρος 1^ο )

Δημοσιεύματα στο τύπο για την ανακάλυψη του πρωτόλειου υδροδοτικού έργουτων αρχαίων Μεγάρων.  

Τα αρχαία φρεάτια στη θέση Ορκό Μεγάρων

Ίδιο αρχαίο φρεάτιο στο σημαντικό σύστημα υδροδότησης του Ευπαλίνου στη Σάμο.

Ο Μεγαρέας Ευπαλίνος ο γιος του Ναυστρόφου, πιθανόν να ήταν ο γνωστότερος μηχανικός αρχιτέκτονας του 6ου π.Χ. αιώνα. Περισσότερες πληροφορίες δεν έχουμε για τον σημαντικό αυτόν Μεγαρέα από την αρχαία γραμματεία, παρά μόνο ό,τι γράφει ο ιστορικός Ηρόδοτος:  ‘’Ανέφερα πολλά δε για τους Σαμίους[…] Σε όρος με ύψος εκατόν πενήντα οργιές, έφτιαξαν υπόγειο όρυγμα που το είχαν αρχίσει ταυτόχρονα από δυο πλευρές. Το μεν μήκος του ορύγματος είναι επτά στάδια, το δε ύψος και πλάτος είναι οκτώ πόδια το καθένα. Καθ' όλο το μήκος του δε, έχει ανοιχτεί ένα άλλο όρυγμα, σε βάθος είκοσι πήχεων, με πλάτος τριών ποδιών(1), μέσα από το οποίο το νερό διοχετεύεται μέσα από σωλήνες από μεγάλη πηγή μέχρι την πόλη. Ο αρχιτέκτονας δε του ορύγματος αυτού ήταν ο Ευπαλίνος, γιος του Ναυστρόφου από τα Μέγαρα.’’ (Ηρόδοτος. Βιβλίο Γ’, Θάλεια,60)

Η υπόδειξη, του κ. Στέλιου Γκίνη για τον όντως αξιομνημόνευτο αρχαίο Μεγαρέα Αρχιτέκτονα, Ευπαλίνο καθώς δοξάζει την γενέτειρά του, τα Μέγαρα, ανά τους αιώνες έδωσε την ιδέα μιας ακόμα συνέντευξης μαζί του(2).

Ερώτ.: Κ. Γκίνη η υπόδειξή σας για τον Ευπαλίνο, μας έκανε να αναζητήσουμε πληροφορίες για τον ίσως γνωστότερο μηχανικό Μεγαρέα της αρχαιότητας, μιας και πολλοί αναφέρουν το έργο του σαν το 8^ο θαύμα. Οι αναφορές όμως, που υπάρχουν είναι για το όρυγμα-υδραγωγείο που έγινε στο νησί της Σάμου, τον 6^ο π.Χ. αι. από εκείνον.   

Στέλ. Γκίνης:  Το περίφημο Ευπαλίνειο υδραγωγείο είναι πραγματικά ένα αξεπέραστο μηχανικό έργο στην ιστορία της μηχανικής τεχνολογίας. Μάλιστα, γίνεται αξιοπρόσεκτο τεκμήριο των όσων επιστημονικών γνώσεων κατείχε ο Ευπαλίνος, εάν τις συγκρίνουμε με τις εφαρμογές των σύγχρονων επιστημών όπως αυτές είναι: της Τοπογραφίας, της Γεωμετρίας και της Γεωδαισίας. Ο Μεγαρέας μηχανικός, ανέλαβε το έργο επί της τύραννίας του Πολυκράτη και το διεκπεραίωσε με ένα άριστο μηχανικό/τεχνολογικό τρόπο, εάν πάλι αναλογιστούμε ό,τι ολοκληρώθηκε με τα ελάχιστα εργαλεία της αρχαίας εποχής. Έτσι, ώστε κατάφερε να διανοίξει αρχικώς ένα επιφανειακό (εξωτερικό) σύστημα αγωγού που οδηγούσε στο όρυγμα μήκους 1800μ. διαμέσου του βουνού Άμπελος, για την υδροδότηση της αρχαίας πόλεως της Σάμου στα μέσα περίπου του 6^ου π.Χ. αιώνα.

Ερώτ.: Την τελευταία δεκαετία, μετά από διάφορες ανασκαφές που έγιναν από την Γ’ Εφορία Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων στη περιοχή των Μεγάρων, ήρθε στην επιφάνεια ένα υπόγειο σύστημα υδροδότησης περί τα 3000μ. όπου αξιοποιήθηκε από την συγκεκριμένη αρχαιολογική υπηρεσία σαν πρωτόλειο έργο του Ευπαλίνου.

Στέλ. Γκίνης: Τα αρχαία Μέγαρα, όπως και τα σημερινά, δεν είχαν επίγεια νερά αυτή η ‘’λειψυδρία’’ από πολύ νωρίς έκανε τους Μεγαρείς να αναζητήσουν τρόπους υδροδότησης της πόλις. Ήταν φυσικό επόμενο να στραφούν στη συλλογή του νερού με τεχνικά έργα από τα γύρω βουνά. Και καθώς λέει ο Παπαρηγόπουλος, ‘’Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. τα Μέγαρα είχαν πολύ πιο μεγάλη δύναμη και πληθυσμό από ό,τι την περίοδο που άκμασε η υπόλοιπη Ελλάδα, δηλαδή τον 5ο αιώνα π.Χ.’’(3). Τούτη η μεγάλη πληθυσμιακή συγκέντρωση έδωσε την αφορμή ώστε να αναζητηθούν τρόποι για να έχουν οι αρχαίοι Μεγαρείς πρόσβαση στο νερό. Από τις αρχαιολογικές ανασκαφές, που έγιναν τελευταία στη θέση Ορκός, αναγνωρίζουμε πως το έργο του αρχαίου Μεγαρικού υδραγωγείου ήταν εξίσου σημαντικό με εκείνο της Σάμου και πως παρουσιάζουν αρκετά κοινά σημεία τα δύο περίφημα μηχανολογικά έργα της αρχαίας Ελλάδας.

Ερώτ.:  Άρα, ο Ευπαλίνος γνώριζε το έργο της υδροδότησης των Μεγάρων και ίσως να είναι δικό του επίτευγμα είτε να εργάστηκε σε αυτό;  Διότι υπάρχει μια επιπλέων άποψη πως ο Ευπαλίνος ήταν δεύτερης γενιάς αιχμάλωτος στη Σάμο (4).

Στέλ. Γκίνης: Μάλιστα! Όμως στη Σάμο, το επιφανειακό (εξωτερικό) σύστημα αγωγού που ξεκινούσε από την πηγή και με το σύστημα των καθέτων φρεατίων, για τον καθαρισμό του νερού και που οδηγούσε προς την βόρειο είσοδο της σήραγγας έφτανε στο όρυγμα για να διασχίσει το βουνό και να καταλήξει στη πόλη.  Είναι πασιφανές λοιπόν ό,τι είναι ‘’αντίγραφο’’ του υδροδοτικού συστήματος που είχε επιτελεστεί στα αρχαία Μέγαρα.  Μέχρι σήμερα, στον ελαιώνα(θέση Ορκός) υπάρχουν, από εκείνη την εποχή, υδρομαστευτικές σήραγγες που συνέλεγαν και μετέφεραν το νερό στην πόλη. Υπάρχουν επίσης κάθετα φρέατα (Αμπατζάδες τα έλεγαν οι παλιοί Μεγαρίτες) κατανεμημένα στην επιφάνεια του εδάφους που χρησίμευσαν –όπως αναφέρεται- αρχικά στον προσανατολισμό, αερισμό και την απομάκρυνση των επιχώσεων κατά τη διάνοιξη των υπόγειων σηράγγων και που στη συνέχεια χρησίμευαν στη συντήρηση και τον εξαερισμό του υδραγωγείου. Σύμφωνα λοιπόν με αυτά τα δεδομένα ο Ευπαλίνος θα πρέπει να καλέστηκε από τον τύραννο Πολυκράτη για να κατασκευάσει το μεγαλειώδη έργο της υδροδότησης.      

Συνεχίζεται...

Σημειώσεις:

1. Σύγκριση μεγεθών που αναφέρει ο Ηρόδοτος:

Όρος με ύψος 150 οργιές. Το όρος αυτό έχει ύψος περίπου 225 μέτρα.

Υπολογιζόμενο μήκος της οργιάς σε μέτρα 1,50 μέτρα.

Μήκος του ορύγματος: 7 στάδια. Το μήκος του είναι 1036 μέτρα.

Το κάθε στάδιο είχε 100 οργιές. Το μέγεθος που αναφέρεται από τον Ηρόδοτο, 7 στάδια, αντιστοιχεί σε 700 οργιές, δηλαδή με βάση το υπολογιζόμενο μήκος οργιάς (1,5 μέτρο), το μήκος του ορύγματος υπολογίζεται σε 1050 μέτρα.

Ύψος και πλάτος 8 πόδια. Το ύψος και πλάτος του είναι περίπου 1,8 μέτρα κατά μέσο όρο.

Η κάθε οργιά είχε 6 πόδια. Με βάση το υπολογιζόμενο μήκος οργιάς (1,5 μέτρο) το κάθε πόδι ήταν 0,25 μέτρα, και το ύψος και πλάτος του ορύγματος υπολογίζεται σε 2 μέτρα.

2. Η συνάντηση μας έγινε την Κυριακή (13-1-2013), στη Δημοτική βιβλιοθήκη Μεγάρων. Ο κ. Σ. Γκίνης βρισκόταν εκεί για να υποδεχτεί τον συγγραφέα και στιχουργό Γιάννη Καλπούζο. Αυτό το διάστημα ο κ. Γκίνης είναι πρόεδρος της Δ. Β. Μ. και τακτικά οργανώνονται αφιερώματα σε γνωστούς Έλληνες ποιητές και συγγραφείς (Ιωάννα Καριστιάνη, Μάνος Ελευθερίου, Κική Δημουλά και άλλοι) έχουν κλιθεί και έχουν τιμηθεί με αφιερώματα από την Λέσχη Ανάγνωση της Δ. Β. Μ. τα τελευταία δύο χρόνια.

3. Κατά τον 7ο και 6ο αιώνα π.Χ. τα Μέγαρα είχαν πολύ πιο μεγάλη δύναμη και πληθυσμό από ό,τι την περίοδο που άκμασε η υπόλοιπη Ελλάδα, δηλαδή τον 5ο αιώνα π.Χ. Aυτό φανερώνουν οι πολλές αποικίες που ίδρυσε αυτή η πόλη-κράτος στα ανατολικά μέχρι τη Βιθυνία της Ασίας και το θρακικό Βόσπορο, και στα δυτικά μέχρι τη Σικελία. (National Geographic. K. Παπαρηγόπουλου, ‘’ΙΣΤΟΡΙΑ ΤΟΥ ΕΛΛΗΝΙΚΟΥ ΕΘΝΟΥΣ’’. Τόμος 2ος , σελ. 141). 

4. Ο Ε. Σταματιάδης στην έκθεσή του "Περί ορύγματος Ευπαλίνου" (εκδ. 1882) αναφέρει το εξής περίεργο: το 620 π.Χ., όταν ανέλαβαν την εξουσία οι γεωμόροι (γαιοκτήμονες), οι Σάμιοι ήρθαν σε πόλεμο με τους Μεγαρείς, τους οποίους κατανίκησαν στείλαντες εννέα στρατηγούς/ναυάρχους. Αυτοί θέλοντας να καταλύσουν το ολιγαρχικό πολίτευμα, χρησιμοποίησαν τους αιχμαλώτους Μεγαρείς, αφού τους απένειμαν τον τίτλο του Σάμιου πολίτη. Ήταν ένας εξ αυτών ο Ευπαλίνος; Τότε θα πρέπει να γεννήθηκε περί το 640 π.Χ. δηλ. θα ήταν συνομήλικος του Θαλή. Αν ήταν όμως δευτέρας γενεάς, γεννημένος γύρω το 615 π.Χ., θα ξεκίνησε το έργο στην ακμή της ηλικίας του (περ. 45 ετών). Σε όποια περίπτωση η έναρξη έγινε από το 595 έως 570 π.Χ. Πάντως η τεχνογνωσία υδραγωγείων ήταν πρόσφατη στα Μέγαρα (επί Θεαγένους έγινε η "Κρήνη Μεγάρων" το 630 π.Χ.)

Βιβλιογραφεία:

Ηρόδοτος. Βιβλίο Γ (Θάλεια),60

Shipley, Graham (1987). A history of Samos, 800-188 BC. Oxford: Clarendon Press. ISBN 0-19-814868-2.

Hermann J. Kienast (The aqueduct of Eupalinos in Samos), Αθήνα 2004, Έκδοση του Ελληνικού Υπουργείου Πολιτισμού

Evans, Harry B. (1999). "Die Wasserleitung des Eupalinos auf Samos (Review)". American Journal of Archaeology 103 (1): 149–150.